پاپوش‌های ایرانی از ماد تا قاجار

 تمام اشیاء پیرامون‌مان مسیری طولانی را طی کرده‌اند تا به تکاملی برسند که امروزه مشاهده می‌کنیم. کفش‌ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند و تاریخچه‌ای پر فراز دارند. کفش در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین اجزای پوشاک به‌شمار می‌آمده که در آغاز فقط نقش محافظت کننده داشته اما در طول تاریخ مسیری را طی کرده و درگیر مسائل زیبایی‌شناسانه  شده تا به تکامل و تنوع امروزه برسد. پاپوش‌های ایرانی نیز در هر زمان با توجه به اقلیم آن دوره و تحت تأثیر هنر و فرهنگ زمانه خود طراحی می‌شدند که در ادامه به  تاریخچه پاپوش‌های ایرانی از ماد تا قاجار می‌پردازیم.

ماد‌ها

مادها نخستین قوم ایرانی بودند که از کفش پوشیدن آن‌ها تصاویری موجود است. آلبرت اومستد خاورشناس آمریکایی و مورخ و متخصص در تاریخ هخامنشی و آشور در کتاب شاهنشاهی ایران به نقل از هرودوت می‌نویسد: (این مادی‌ها روی نقش‌های آشوری، جفتی پای‌افزار (کفش) بلند که برای گذشتن از برف مناسب است به پا دارند). این جمله نشان می‌دهد که پاپوش مادها از ابتدای ورود به فلات ایران به حالت چکمه‌ای نوک برگشته با ساق بلند که مخصوص مناطق برف‌گیر باشد، طراح شده بودند.

پس از اسکان یافتن، چکمه‌ها تبدیل به کفش‌های بنددار بدون رویه (چارق) شد که این مدل کفش‌ها به وسیله بندهایی تا زیر زانو ادامه می‌یافت. انواع دیگر پاپوش مادها، که در نقش‌برجسته‌های تخت‌جمشید نمایش داده شده است، با رویه‌ای با سه ردیف بند، که هر‌یک از سوراخ‌های مقابل خود رد می‌شدند، با زبانه یا بدون زبانه و یکپارچه از چرم، قالب پا دوخته می‌‌شدند به نظر می‌رسد که در این مدل کفش‌ها پاشنه‌هایی از درون تعبیه شده باشد زیرا از بیرون ساختمان پاشنه مشخص نیست. بنا به گفته گزنفون؛ فیلسوف، مورخ و سرباز یونانی کفش‌ها طوری ساخته شده بود که شخص می‌توانست در آن چیزی بگذارد تا بلندتر دیده شود بدون آنکه کسی متوجه شود.

هخامنشیان

پاپوش‌های پارسیان همانند پاپوش‌های قوم ماد تا مچ پا را می‌پوشانید و به وسیله بندهایی بسته می‌شد، که بر روی آن در سه ردیف تعبیه شده بود. در برخی از نقوش باقی‌مانده از هخامنشیان تزییناتی از مروارید و سنگ‌های قیمتی بر روی آن‌ها مشاهده می‌شود. پاپوش‌های سه بنده را خدمتگزاران و درباریان استفاده می‌کرند و برای شاه و ولیعهد پاپوش‌های بدون بند و سرخ‌رنگ طراحی می‌شد.

ساسانیان

آنچه که ساسانیان به عنوان پوشش پا استفاده می‌کردند که قرن‌ها بعد در اروپا و غرب به عنوان پاپوش رواج داشته این مدل کفش بسیار ساده با ساق کوتاه که به تناسب مقام فرد پوشنده بر روی آن با نوار یا سنگ‌های قیمتی تزیین می‌شد. نوار کفش از دهانه آن تا سرپنجه و نواری دیگر از پهلوی چپ عمود بر نوار اولی از رو یا زیر آن دوخته می‌شده است که نمونه آن را در طاق‌بستان و یا نقوش برجسته دیگر می‌توان دید.

بر روی ظروف نقره کفش‌هایی با ساق بلند حک شده است که مانند چکمه‌های دوره ماده‌ها است.

همچنین در مجموعه مردان نمکی کشف شده در معدن نمک چهرآباد زنجان (یکی از کهن‌ترین معادن ایران) پاپوش‌هایی دیده می‌شود که قدمت آن را به هزار و هفتصد سال پیش (اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی) نسبت می‌دهند و نمونه زیبایی از پاپوش این دوران محسوب می‌شود که هم‌اکنون نیز ما شاهد طراحی چنین پاپوش‌هایی به وسیله مدسازان بزرگ دنیا هستیم.

سامانیان

مردان در این دوران جوراب‌های ساق بلند و یا ساق کوتاه می‌پوشیدند. کفش‌ها بنا به منصب و مقام افراد انواع مختلفی را شامل می‌شد؛ مثلاً یک تاجر از کفش‌های ساق کوتاه و زرد مانند گیوه‌های امروزی استفاده می‌کرد، کارگران به ویژه کارگران کشاورز در هنگام کار پابرهنه بودند ولی گاهی چکمه سیاه می‌پوشیدند. جنس و رنگ مرغوب برای کفش چرم، قرمز یا قهوه‌ای بود ولی کفش‌های چوبی نیز می‌پوشیدند. کفش‌های پاشنه‌دارهم در بعضی از تصاویر دیده می‌شود.

 زنان در این دوران جوراب‌های کوتاه یا بلندی می‌پوشیدند که اغلب از جنس ابریشم بود و کفش‌هایی به پا می‌کردند که ساده و گالش مانند بود. گاهی در آثار هنری باقی‌مانده از این دوران تصویر زنان را مشاهده می‌کنیم که نیم‌چکمه یا چکمه تا زیر زانو پوشش پای آنان بوده است. در قرون اولیه اسلامی (سامانیان_صفاریان) کفش‌هایی از نمد نقش‌دار و رنگارنگ و گاه زردوزی شده و مرصع به جواهر به پا می‌کردند.

ایلخانیان

پوشش پا در این دوره به‌صورت کفش‌های رویه کوتاه و یا چکمه و نیم‌چکمه بود که در تصاویر کتاب‌های شاهنامه،کلیله و دمنه، خمسه نظامی و کلاً مینیاتورهای مربوط به این دوران مشاهده می‌کنیم. همچنین مردان خوش‌پوش این دوران کفش‌های رنگی به پا می‌کردند، که با پارچه گلدار دوخته می‌شد.

در تصاویر باقی‌مانده از زنان این دوره به سبب بلندی دامن، پاپوش‌ها دیده نمی‌شود و به‌ندرت کفشی ساده و بدون پاشنه را می‌توان تشخیص داد. این کفش‌ها گاهی دندانه‌دار است و گاهی با ساق بلند که در این صورت با نواری تزیین یافته است.

 صفویان

در این دوره پوشش پا به سه شکل پاتابه، جوراب و کفش وجود داشت.

پاتابه

پاتابه از مهم‌ترین ابزار پوشش پا تا قبل از ارتباط با اروپاییان بود، حتی پادشاهان نیز از این پوشش برای پاها استفاده می‌کردند و آن عبارت بود از پارچه ضخیمی که مانند باند به دور پا می‌پیچیدند و پارچه آن را متناسب با فصل سال انتخاب می‌کردند، در تابستان از پاتابه استفاده نمی‌شد.

جوراب

ایرانیان جوراب را از پارچه پشمی مانند یک کیسه بلند و باریک درست می‌کردند بدون اینکه شکل ساق، پاشنه و پهنی را در نظر بگیرند. در این دوران ساقه جوراب را تا زیر زانو بالا می‌بردند و در آنجا گره می‌زدند و روی محلی که پاشنه در آن جای می‌گرفت چرم قرمز رنگی می‌دوختند تا جوراب در اثر تماس با کفش پاره نشود.

کفش

کفش در دوره صفوی در دو نوع با پاشنه و بدون پاشنه مورد استفاده قرار می‌گرفت. کفش‌ها غالباً دارای رویه و تخت چرمی بود و برای دوام بیشتر پاشنه آن را میخ‌کوبی می‌کردند و تخت آن را با میخ‌های ظریف در سرپنجه پا محکم می‌کردند و رنگ آن‌ها اغلب سبز بود. مردمان فرودست از پوست شتر برای کف کفش‌های خود به دلیل دوام بیشتر استفاده می‌کردند ولی چون پوست شتر مانند اسفنج رطوبت را به خود جذب می‌کرد، گیوه کاربرد انتخاب بهتری محسوب می‌شد.

جوراب زنان صفوی پارچه‌ای به شکل نیم‌چکمه بود که تا چهار انگشت بالای قوزک پا را می‌پوشاند؛ این پارچه زیبا و گران‌قیمت نوعی کار دستی محسوب می‌شد. کفش زنان نیز در این دوره با کفش مردان تفاوتی نداشت.

افشاریان و زندیان

در تصویری از نادرنامه پوشش پاهای نادرشاه عبارت است از ساق‌بندی که همراه کفش ساده استفاده شده است. در دوره زندیه مردم عادی کفشی بدون پاشنه و گالش مانند به‌پا می‌کردند. کفش‌های زنان در این دوره از پارچه مخمل گلدوزی شده بود که با یراق‌های طلایی یا ابریشمی تزیین می‌شد؛ در بعضی از تصاویر ملاحظه می‌کنیم که فرم کفش‌ها به شکل ساغری‌‌های ساده مانند گالش و یا ساغری نوک برگشته است.

قاجاریه

در دوره اول (آقامحمدخان تا ناصرالدین‌شاه) حکومت قاجاریه کفش‌ها با اینکه پشت باز بودند، با نوکی برگشته و پاشنه‌دار و یا بدون پاشنه، خیلی راحت نبودند زیرا پاشنه پا بیرون می‌ماند و راه رفتن را مشکل می‌ساخت.‎
در دوره دوم به سبب ارتباط با اروپا کفش‌ها به ویژه کفش‌های پادشاهان و اطرافیانشان به‌کلی تغییر شکل داد. این کفش‌ها از اروپا خریداری و یا سفارشی دوخته می‌شد؛ طبقات متوسط نیز به تقلید از درباریان از کفش‌های مدل جدید استقبال کردند.

 زنان در دوره اول از ساغری‌های نوک برگشته به رنگ‌های سبز و قرمز و آبی استفاده می‌کردند؛ این ساغری‌ها یا کفش‌های پشت‌باز از چرم‌های رنگی و پاشنه‌دار بود. بعد از آمدن اروپاییان به ایران و ارتباط آن‌ها با درباریان، کفش‌های رو باز اروپایی با چرم سیاه و براق مد شد.

نویسنده: فرشته نخفی