همه چیز درباره سوزن‌دوزی و بلوچی‌دوزی

سوزن‌دوزی هنری است که در آن لایه سطحی پارچه ساده را با استفاده از نخ‌های رنگارنگ، سوزن و قلاب آراسته می‌کنند. در این سبک؛ نخ‌های رنگارنگ با استفاده از سوزن‌های بسیار نازک به زیبایی بافته می‌شوند. سوزن‌دوزی به دلیل تنوع، یکی از گسترده‌ترین هنرهای سنتی است. هنرمندان اغلب با دوختن بخیه‌های ظریف روی پارچه، ادغام زیبایی از بردباری و هنر را به نمایش می‌گذارند.(1)

تاریخ سوزن‌دوزی در ایران

سوزن‌دوزی یکی از برجسته‌ترین صنایع دستی ایران است. بر اساس اسناد تاریخی موجود، هنر سوزن‌دوزی در تمام ادوار تاریخ ایران از رونق و رواج فراوانی برخوردار بوده و در برخی مقاطع به دلیل علاقه افراد نجیب و ثروتمند از رونق بیشتری برخوردار بوده است.(2) نشانه‌های به‌دست آمده از حفاری‌های شوش به ما می‌گویند که این صنعت یکی از مواردی است که مردم ایلام به کار می‌برده‌اند؛ مجسمه‌های ساخته شده از خاک رس، برخی از تزئینات را بر روی لباس آن‌ها نشان می‌دهد. اسناد دیگر مربوط به بقایای تخت جمشید، به ویژه کاشی‌های به دست آمده، لباس‌های مردم در آن منطقه را نشان می‌دهد که در آن‌ها نقش‌هایی با سوزن‌دوزی برجسته دیده می‌شود. در طول سلسله‌های سلوکی و اشکانی، هنر سوزن‌دوزی از هنرهای مهم به شمار می‌رفت. در عصر صفویه سوزن‌دوزی و گلدوزی ایرانیان چنان پیشرفت کرد که در دوران افشاریه و زندیه این هنر به پیروی از سبکی که در دوره صفویه به کار می‌رفت، ادامه یافت و قاجار را دوران رنسانس سوزن‌دوزی در ایران می‌نامند زیرا تا حد زیادی دوران شکوفایی این هنر می‌باشد.(1)

هنر سوزن‌دوزی در ایران

هنر سوزن‌دوزی در ایران، در مناطق مختلفی از جمله سیستان و بلوچستان (بلوچ‌ها) و برخی دیگر از مناطق ایران مانند اصفهان (ارامنه)، بختیاری‌ها، شمال کشور (ترکمن‌ها)، خراسان، یزد (زرتشتیان) انجام می‌شود که در این قسمت‌ها از نظر طرح، رنگ و نوع دوخت تفاوت‌هایی با هم دارند اما برجسته‌ترین سوزن‌دوزی در ایران مربوط به سیستان و بلوچستان است و به آن بلوچی‌دوزی نیز می‌گویند.(2) سرزمین بلوچستان در بین کشورهای ایران، پاکستان و افغانستان امتداد دارد و مردم این منطقه هنر بلوچی‌دوزی را نسل به نسل منتقل می‌کنند و آن را به فرزندان خود آموزش می‌دهند. تا سال 1328 بسیاری از مردم بلوچستان به تولید ابریشم مشغول بودند و نخ‌های لازم برای گل‌دوزی خود را تولید می‌کردند اما در حال حاضر تولید ابریشم در این منطقه وجود ندارد و زنان بیش‌تر از نخ پنبه‌های پاکستانی برای سوزن‌دوزی استفاده می‌کنند. سبک دوخت در مناطق مختلف استان سیستان و بلوچستان متفاوت است و هر منطقه نام خاص خود را برای سبک دوخت دارد.(3) این سوزن‌دوزی‌ها را در اصطلاح محلی سوچان‌دوزی می‌نامند.(5) ایرانشهر یکی از شهرهای مهم ایران در سیستان و بلوچستان، در زمینه هنر و صنایع دستی است. هنر سوزن‌دوزی اصیل‌ترین هنر ایرانشهر است که نشان از ذوق و استعداد بالای بانوان این شهر دارد. به همین دلیل این شهر به عنوان شهر ملی سوزن‌دوزی ایران انتخاب شده است. یکی دیگر از دلایل انتخاب ایرانشهر به عنوان شهر ملی سوزن‌دوزی؛ حضور چهره‌های سرشناس این هنر در این شهر است که در این زمینه شهرت بین‌المللی دارند.(2)

از سرشناس‌ترین هنرمندان سوزن‌دوزی می‌توان از خانم مهتاب نوروزی نام برد که به دلیل خلاقیت و ذوق بالایی که در این هنر داشت، از دوران نوجوانی لباس‌های زیادی با طرح‌های شیک برای اشراف خلق کرد و برخی از آثار او در بهترین مراکز گل‌دوزی بلوچی ایجاد شده‌اند و از مهم‌ترین و نفیس‌ترین نمونه‌های بلوچی‌دوزی به شمار می‌روند، هم‌اکنون در موزه کاخ سعدآباد نگهداری می‌شوند.(2) و (3)

رنگ‌ها و نقوش سوزن‌دوزی

رنگ‌ها در سوزن‌دوزی بلوچی در هفت رنگ قهوه‌ای تیره، قرمز، نارنجی، مشکی، سفید، سبز و آبی محدود می‌شود و به دوختی که شامل تمام رنگ‌ها می‌شود، هفت رنگ می‌گویند؛ اما در اکثر چیزهایی که دوخته شده‌اند تقریباً 80% طرح‌ها قرمز و نارنجی هستند و جزئیات با رنگ‌های سبز، آبی، سفید و مشکی نشان داده می‌شوند.(1) و (4)

نقوش به طور کلی یکسان هستند و زنان بلوچ بر اساس سلیقه و تجربه خود تغییراتی در این نقوش ایجاد می‌کنند اما نقوش به سه گروه کلی تقسیم می‌شوند:

  1. نقوش هندسی که محبوب‌ترین و پرکاربردترین نقوش آثار بلوچ است که با توجه به ویژگی‌های خود می‌تواند بسیار متنوع باشد؛ مثلث، مربع و الماس از نقوش اصلی هستند و در صنایع دستی دیگر مانند سفال نیز یافت می‌شود. نقوش هندسی و خطی در تمام گل‌دوزی‌های مناطق مختلف مشترکند و نقوش شکسته و مدور در سوزن‌دوزی‌های بلوچی به ندرت دوخته می‌شود.

2. نقوش طبیعی که شامل نقوش گیاهی و حیوانی می‌شوند: نقوش حیوانی ممکن است با الهام از حیوانات منطقه و یا برگرفته از ذهنیت فرد باشند. نقوش گیاهی بیش‌تر طرح‌های انتزاعی هستند که با حفظ ویژگی‌های هندسی ایجاد می‌شوند و گل سرخ، قاصدک، گل‌های چهاربرگ و هشت‌برگ از بیش‌ترین طرح‌هایی هستند که به کار می‌روند.

3. عناصر طبیعی مانند کوه‌ها و رودخانه‌ها که نقوش چاپرا معروف‌ترین نقش‌مایه این گروه است؛ نمایشی ساده از امواج و حرکت.(1) و (4)

بلوچی‌دوزی در خارج از ایران

در سال‌های گذشته این هنر تا حدودی کم‌رنگ شده است اما جوانان سیستان و بلوچستان به ویژه زنان و دختران، با برپایی کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های مختلف و نیز نوآوری و تغییر در شکل سنتی صنعت سوزن‌دوزی، این هنر را به بازارهای مد و لباس داخل و خارج از ایران برده‌اند. سمیه ایرندگانی یکی از اولین بانوانی است که در این زمینه کارآفرین شد. او موفق شد اولین شرکت سوزن‌دوزی کشور را راه‌اندازی کند. سوزن‌دوزی با تلاش او و سایر زنان و دختران بلوچ، به کشورهای دیگر مانند، فرانسه و عمان صادر می‌شود. همچنین کارآفرینان دیگر از صادرات محصولاتشان به کشورهای خلیج فارس، اسکاندیناوی، کانادا و استرالیا خبر داده‌اند. از دیگر زنان در عرصه مد و لباس می‌توان به مهلا زمانی اشاره کرد. او برای ملکه برونئی لباسی طراحی کرد و دوخت که از هنر سوزن‌دوزی برای تزئین لباس استفاده شد.(2)

سوزن‌دوزی در تولید گسترش یافته و فقط به لباس‌های سنتی محدود نمی‌شود. امروزه هنرمندان صنایع دستی از این هنر برای خلق آثار دیگری مانند روتختی، قالیچه، رومیزی، پرده، کراوات، کوسن، کیف، کفش و حتی به عنوان پوششی برای دکوراسیون منزل نیز استفاده می‌شود.(1) و (2) و (4)

 

نویسنده: فرشته نجفی

دبیر محتوایی وبسایت: غزل وفا

 

منابع:

1. https://ccsenet.org/journal/index.php/mas/article/view/65120 
2. https://ifpnews.com/needlework-one-most-prominent-crafts-iran 
3. https://sattinmagazine.com/baloch-embroidery-in-the-fashion-industry/ 
4. https://www.tasnimnews.com/en/news/2021/06/14/2492571/needlework-a-common-craft-in-iran-s-balouchistan
5. https://www.visitiran.ir/handicraft/embroidery-sistan-and-baluchestan